شیمی درمانی چیست ؟ بررسی عوارض و مراقبت های لازم برای بیماران و اطرافیان آنها

شیمی درمانی یا  کموتراپی یکی از راهکار های موثر در از بین بردن سلول های سرطانی و یا کاهش سرعت رشد این سلول ها می باشد. این دارو اقدام به از بین بردن سلول های سرطانی می کند به گونه ای کمترین آسیب به سایر نواحی اطراف این سلول ها ایجاد شود. داروهای شیمی درمانی از طریق خون به سایر نواحی بدن منتقل شده و بر روی سلول های سرطانی و برخی از سلول های سالم بدن تاثیر می گذارد، به طور مثال این دارو با تاثیر بر روی سلول های خونی موجب کاهش تعداد سلول های خونی شده و حتی ممکن است موجب مرگ بیمار شود.یکی از مزیت های شیمی درمانی این است که بر خلاف جراحی و اشعه درمانی که تنها بر روی یک نقطه از بدن تاثیرگذار است، می تواند تمامی نواحی بدن را پوشش داده و سلول های سرطانی را از بین ببرد. انجام شیمی درمانی به سه منظور صورت می گیرد که عبارتند از :

• درمان : در برخی موارد شیمی درمانی می تواند سلول هایی سرطانی را در قسمت هایی از بدن که حتی پزشک قادر به تشخیص آنها نمی باشد از بین ببرد.
• کنترل : در این حالت استفاده از داروهای شیمی درمانی تنها می تواند، از گسترش سلول های سرطانی به دیگر نواحی بدن جلوگیری همچنین رشد این سلول های سرطانی را کند نماید.
• بهبود علائم : در این صورت استفاده از داروهای شیمی در درمان و کنترل رشد سلول های سرطانی موثر نبوده و تنها قادر است، درد و فشار ناشی از تومور ها را کاهش دهد.

شیمی درمانی بستگی به میزان عود بیماری، هدف از شیمی درمانی (درمان، کنترل یا بهبود علائم)، نوع سرطانی، نوع شیمی درمانی و پاسخ بدن بیمار به درمان می تواند در مدت زمان های مختلفی انجام گیرد. این درمان معمولاً در طی یک دوره صورت می گیرد بطور مثال یک چرخه 4 هفته ای است که در طی آن 1 هفته درمان و سپس 3 هفته استراحت باشد.

شیمی درمانی مانند هر داروی دیگری افزون بر مزیت های مختلف، دارای عوارض جانبی نیز می باشد، پدید آمدن عوارض جانبی ناشی از داروهای شیمی درمانی به این علت است که این داروها بر روی سلول های فعال بدن یعنی سلول هایی که به صورت مداوم در حال رشد و تکثیر هستند، تاثیر می گذارد،یعنی دارو علاوه بر سلول های سرطانی بر روی سلولهای سالم بدن از جمله سلول های  سلول های خون، دهان، دستگاه گوارش و فولیکول های مو تاثیر گذاشته و رشد آنها را با اختلال مواجه می کند.در حال حاضر روش های وجود دارد که می تواند از بروز این عوارض جلوگیری کرده و یا آنها را به حداقل کاهش دهد. پیشگیری و درمان عوارض جانبی، به نام مراقبت تسکین دهنده یا مراقبت حمایتی، بخش مهمی از درمان سرطان است. ابتلا به عوارض جانبی این درمان بستگی به نوع درمان و مقاومت بدن هر فرد متفاوت است. برخی از عوارض داروهای شیمی درمانی به این شرح است:

درد

در برخی موارد انجام شیمی درمانی می تواند با احساس درد همراه شود و  در طی آن شما هر یک از حالات زیر را تجربه نمایید:

• سردرد
• درد عضلانی
• دل درد
• درد از آسیب عصبی، مانند سوزش، بی حسی یا تیرگی، معمولا در انگشتان دست و پا

بیشتر درد های حاصل از شیمی درمانی پس از طی دوره درمان از بین می روند، در برخی موارد پس از تجربه درد و یا آسیب عصبی پزشک مصرف این داروها را متوقف خواهد نمود.همچنین در برخی از افراد این آسیب های عصبی طولانی مدت به جای مانده و یا هرگز از بین نرود.در این حالت احتمالاً پزشک علاوه بر مصرف داروهای شیمی درمانی ، مصرف داروهایی دیگری را تجویز می کند که عبارتند از :

• تسکین دهنده داروها

• مسدود کردن سیگنال های درد از اعصاب به مغز با درمان های ستون فقرات یا بلوک های عصبی

• تنظیم دوز داروی شیمی درمانی

شیمی درمانی بستگی به میزان عود بیماری، هدف از شیمی درمانی (درمان، کنترل یا بهبود علائم)، نوع سرطانی، نوع شیمی درمانی و پاسخ بدن بیمار به درمان می تواند در مدت زمان های مختلفی انجام گیرد. این درمان معمولاً در طی یک دوره صورت می گیرد بطور مثال یک چرخه 4 هفته ای است که در طی آن 1 هفته درمان و سپس 3 هفته استراحت باشد.

زخم دهان و گلو

شیمی درمانی می تواند موجب آسیب به سلول های دهان و گلو شود، و زخم های دردناکی را در این نواحی ایجاد کند وضعیتی که موکوزیت نامیده می شود. زخم های دهان معمولا 5 تا 14 روز پس از شروع درمان ایجاد می شوند. استفاده از یک رژیم غذایی سالم و حفظ پاکیزگی دهان و دندان می تواند خطر ابتلا به زخم دهان را کاهش دهد. هنگامیکه درمان به پایان می رسد، زخم های دهان معمولا به طور کامل از بین می روند.

اسهال

یکی از عوارض شیمی درمانی آبکی شدن مدفوع یا همان اسهال است. جلوگیری از اسهال و درمان آن در پیشگیری از کم آبی بدن یا دهیدراته شدن موثر است.زیرا که کم آب شدن بدن در ایجاد سایر مشکلات نیز موثر است.

تهوع و استفراغ

مصرف داروهای شیمی درمانی می تواند باعث بروز تهوع و استفراغ شود. این عارضه به نوع دارو و میزان دوز مصرفی آن بستگی دارد. استفاده از برخی داروها قبل و بعد از هر دوز شیمی درمانی معمولا می توانند از تهوع و استفراغ جلوگیری کنند.

یبوست

شیمی درمانی می تواند باعث یبوست شود. زیرا این دارو ها ممکن موجب کاهش حرکات روده شوند که یبوست را در پی دارد. به خصوص مصرف داروهای مسکن و ضد درد در پدید آوردن یبوست موثر هستند.خوردن مایعات کافی، خوردن وعده های متعادل و ورزش کافی می تواند خطر ابتلا به یبوست را کاهش دهد.

اختلالات خون

مغز استخوان شما بافتی اسفنجی داشته که سلول های خونی های جدید را تولید می کند،ولی شیمی درمانی این روند را با مشکل مواجه نموده و موجب کاهش تعداد سلول های خونی می شود.پس از طی کردن دوره شیمی درمانی رشد سلول های خونی به حالت اولیه باز میگردد ولی در طی درمان کاهش تعداد سلول های خون می تواند دردساز شود و حتی مرگ را در پی داشته باشد،کاهش تعداد گلبول های قرمز موجب کم خونی شده و عوارضی مثل خستگی،سرگیجه و ضعف را به دنبال دارد و کاهش تعداد گلبول های سفید خون موجب لوسمی شده و خطر ابتلا به عفونت را افزایش می دهد. از همین روی تیم های مراقبتی به طور مداوم این مشکل را کنترل میکنند،تیم مراقبت بهداشتی برای بررسی اختلالات خون از آزمایشهای زیر استفاده می کنند:

• شمارش کامل خون (CBC) : آزمون CBC سطح گلبول های قرمز و گلبول های سفید خون را در خون نشان می دهد.
• شمارش پلاکت : این آزمایش تعداد پلاکت ها را در خون شما اندازه گیری می کند.( پلاکت ها سلول هایی هستند که خونریزی را متوقف میکنند.) عدم وجود پلاکت های کافی، باعث ایجاد وضعیتی به نام ترومبوسیتوپنی می شود. که کنترل خونریزی را به اختلال مواجه می کند.

در این حالت پزشک ممکن است مصرف داروهای شیمی درمانی را تغییر دهد و یا داروهایی تجویز نماید که به مغز استخوان در تولید سلول های خونی کمک می کند.

سیستم عصبی

شیمی درمانی بر روی سیستم عصبی تاثیر گذاشته و ممکن است علائم زیرا را ایجاد نماید:

• مور مور شدن
• سوزش
• ضعف یا بیحسی در دست ها، پاها یا هر دو
• ضعیف، درد، خستگی یا عضلات ضعیف
• از دست دادن تعادل
• لرزش

همچنین ممکن است بیمار دچار علایمی مثل سفتی گردن، سردرد یا اختلالات دید، شنیدن یا قدم زدن شود. این علائم معمولا با دوز پایین شیمی درمانی یا بعد از درمان بهبود می یابند. اما گاهی اوقات  آسیب ایجاد شده دائمی خواهد بود.

تغییر در فکر و حافظه

برخی افراد پس از مصرف این داروها در تفکر و تمرکز دچار مشکل می شوند.پزشک ممکن است از  این وضعیت با عنوان تغییرات شناختی یاد کند.

مسائل جنسی و باروری

شیمی درمانی می تواند باروری را تحت تاثیر قرار دهد. برای زنان، مشکلات باردار شدن و حاملگی را در پی دارد و برای مردان، ناتوانی در بارور کردن زن را به دنبال دارد همچنین احساس خستگی ناشی از بیماری سرطان یا درمان آن نیز می تواند بر توانایی شما برای لذت بردن از رابطه جنسی تاثیر بگذارد.در طی مدت استفاده از داروهای شیمی درمانی باید از بارداری خودداری کنید زیرا که آسیب به جنین را در پی خواهد داشت.

کاهش اشتها

از دست دادن اشتها یکی دیگر از مواردی است که بیماران تحت درمان یا شیمی درمانی تجربه می کنند، این افراد معمولاً اشتها خود در غذا خوردن را از دست داده، کمتر از حالت معمول غذا خورده و یا احساس گرسنگی نمی کنند همچنین ممکن است پس از صرف غذا احساس خستگی داشته باشند.در نتیجه در این افراد حجم توده های عضلانی و قدرت بدنی  کاهش پیدا کرده و وزن خود را از دست میدهند.

ریزش مو

برخی از انواع داروهای شیمی درمانی ریزش مو را در پی خواهد داشت که معمولا پس از طی چند هفته از شروع شیمی درمانی ایجاد می گردد. در این حالت توده هایی از مو در سرتاسر بدن شروع به ریزش می کند. این مشکل بعد از طی دوره شیمی درمانی برطرف خواهد شد.

عوارض شیمی درمانی برای اطرافیان

تماس فیزیکی افرادی که از داروهای شیمی درمانی استفاده می کنند، مشکلی را برای اطرافیان آنها ایجاد نمی کند اما این امر بستگی به این دارد که فرد بیمار در معرض تابش های خارجی قرار می گیرد یا داخلی.

• پرتو های خارجی از یک دستگاه خارج از بدن بیماری تابیده می شود، این دستگاه سلول های انرژی را از یک دستگاه خارجی به سلول های بدن بیمار ارسال می کند، تا آن را از بین ببره و یا رشد این سلول ها را متوقف کند.این درمان می تواند در طی دوره های چند روزه با چند ماهه انجام گیرد. بیمارانی که از اشعه خارجی برای درمان بیماری خود استفاده می کنند نیازی به نگرانی در مورد انتقال اشعه به اطرافیان خود ندارند.
• پرتو های داخلی از یک دستگاه که داخل بدن قرار می گیرد، تابیده می شود.این تابش شامل تابش به  تابش درون بدن یا اطراف تومور است.در این حالت منبع تابش برای مدتی کوتاه درون بدن بیمار می ماند، بافت های بدن این اشعه را برای مدت کوتاهی در خود نگه می دارند.این مورد نیز مشکل جدی را برای اطرافیان ایجاد نمی شود. اگر برای درمان شما از اشعه رادیواکتیو استفاده شده است، تیم مراقبت های بهداشتی شما احتمالا در مورد تماس نزدیک فیزیکی با دیگران در طی چند ماه آینده توصیه هایی خواهند کرد.

• به منظور پیشگیری از عفونت، بهداشت را رعایت کرده و مرتباً دست های خود را با استفاده از آب ولرم و صابون بدون عطر شستشو دهید.
• در این مدت از  آسپرین و استامینوفن استفاده نکنید.
• لباس های پنبه ای بپوشید.
• اگر پوستتان بدن و یا سر دچار التهاب شد از ویتامین A و D استفاده نمایید.
• با استفاده از مسواک نرم دهان را بشویید و از سرم نمکی برای شستشوی دهان و دندان استفاده نمایید.(هر دو ساعت در بیداری و هر شش در طی شب.)
• برای ترشح بیشتر دهان می توانید از تکه های یخ و آب نبات استفاده نمایید.
• در صورت التهاب غشای دهان از مخلوط نیستاتین ، سرم نمکی و یک بیحس کننده استفاده نمایید .
• از مصرف غذاهای گرم و غذاهایی که نیاز به جویدن زیاد دارد، خودداری کنید.
• برای کاهش ریزش مو 10 دقیقه قبل و 30 دقیقه بعد از شیمی درمانی از کیسه یخ در این ناحیه استفاده نمایید.
• از برس کشیدن و شامپو زدن مو به صورت مکرر پرهیز نمایید.
• برای جلوگیری از تهوع و استفراغ نیم ساعت قبل از شیمی درمانی از داروی ضد تهوع استفاده نمایید.
• با مصرف کافی مایعات و رقیق شدن دارو می توانید عوارضی مانند تهوع و استفراغ را به حداقل کاهش دهید.
• از غذاهایی با درصد بالای پروتئین و کالری استفاده نمایید.
• غذای مصرفی این بیماران باید با حجم کم و تعداد دفعات بالا باشد.
• در طی روز استراحت نمایید و میزان فعالیت خود را به حداقل کاهش دهید.
• در صورت دارا بودن علایمی  خون مردگی ،خونریزی طولانی از زخم و وجود خون در مدفوع، استفراغ و خلط به پزشک اطلاع دهید.
• محل تزریق دارو را به مدت 5 دقیقه فشار دهید.
• از ریش تراش به جای تیغ استفاده نمایید.
• با تزریق خون می توان از کم خونی در بیمار پیشگیری نمود.
• از مصرف داروهایی مثل آسپرین که در انعقاد خون دخالت دارند، اجتناب نمایید.
• در صورت تغییر در هوشیاری به پزشک خود اطلاع دهید.

مراقبت از بیماران سرطانی اهمیت بسیار زیادی دارد و می تواند تاثیر جدی در روحیه و امید او برای زندگی باشد، اما مراقبت به این معنی نیست که با ترحم بخواهید برای بیماری فعالیتی را انجام دهید. در مرحله ی اول باید خود شما شرایط حال را بپذیرید و بعد به بیمار نیز کمک نمایید تا شرایط پیش آمده را پذیرفته و برای آینده امیدوار باشد،کمک به بیمار سرطانی شامل تقویت بنيه جسمي، روحي و معنوي او می باشد، تا بیمار بتواند از تک تک لحظات زندگی خویش استفاده نماید.اگر انجام شیمی درمانی برای بیمار شما توصیه شده است لزوماً به معنی خطرناک بودن وضعیت او نیست زیرا که شیمی درمانی از روند درمان بیماری سرطان است به همین منظور از انتقال پیام های ناامید کننده، برنامه های تکراری و رفت و آمد های غیر ضروری اجتناب نمایید. حمایت از بیمار سرطانی اگر توسط چند نفر صورت گیرد نتیجه بهتری خواهد داشت.